item 1879

.
.
I N T R O D U C T I E
.
thema: Vrouwen in het Jodendom
.
meer over item 1879: klik hier
.
interview met nakomeling Herman Knorringa: klik hier
.
overzicht Canon Winsums Jodendom: klik hier

.

De nieuwe synagoge aan de Schoolstraat in Winsum wordt in 1879 in gebruik genomen. Ook vrouwen zijn er welkom, maar voor hen is een aparte vrouwengalerij ingericht boven de ingang. Begin dertiger jaren wordt de Joodse gemeenschap echter te klein voor het bijeenbrengen van het - voor joods religieuze bijeenkomsten - noodzakelijke aantal van tien Joodse mannen. Het besluit tot beëindiging valt samen met het overlijden in 1933 van Abraham de Vries, de laatste rebbe van Winsum.

Inleiding
Als in 1879 aan het smalle doorloopje tussen de Schoolstraat en de Nieuwstraat een fraaie, nieuwgebouwde synagoge in gebruik wordt genomen, heeft de bloei van de Joodse Gemeente Winsum al haast het hoogtepunt bereikt. Fronika, dochter van Comprecht en Roosje de Vries van de boerderij uit Wetsinge, trouwt er nog datzelfde najaar met Salomon Neerduin uit Delfzijl. Kort tevoren zal er het feest van Simcha Tora (Vreugde der Wet) gevierd zijn, waarbij men weer van vooraf aan begint met het lezen van de Thorarol. Dat het gebouw ruim vijftig jaar later zijn functie al weer verliest, zal niemand in 1879 hebben voorzien. Als (FNV-)vakbondsgebouw en buurthuis doorstaat het de Tweede Wereldoorlog. In de zestiger jaren van de twintigste eeuw ondergaat het een grondige modernisering waarbij vrijwel alle sporen van zijn religieuze oorsprong worden gewist. Veertig jaar later wordt het gebouw weer terug-gerestaureerd naar de oorspronkelijke bouwvorm van 1879 om de herinnering aan het regionale vooroorlogse Jodendom in stand te houden. Ook de vrouwengalerij keert terug in de gerestaureerde synagoge; aanleiding om ook het thema 'Vrouwen in het Jodendom' te betrekken bij deze tekst over de Winsumse synagoge aan de Schoolstraat.

Na een korte bespreking van de totstandkoming en de bouwvorm van het gebouw (met een uitstapje naar de synagoge in het Overijsselse Vriezeveen) wordt het gebruik van de syangoge in Winsum geschetst aan de hand van tien bruiloften die er in de periode van 11 november 1879 tot 4 augustus 1931 gevierd moeten zijn. Op vervolgpagina kijken we naar de rol van de vrouw in het Jodendom. Om te beginnen de rol van de 'niet-Joods'-geboren Roet (Ruth) bij de viering van Sjavoeot (Wekenfeest). Ook kijken we naar de invloed van openbaar vervoer en onderwijs in stad en ommeland op de ontwikkeling van Joodse vrouwen op het Groninger platteland. De link naar de download-functie voor Helena Benninga's boek 'My Story' geeft de mogelijkheid om inzicht te krijgen in het dagelijks leven van een Gronings-Joodse vrouw in de twintigste eeuw, die met haar gezin vlucht voor het oorlogsgeweld en zo de oorlog overleeft. Na de oorlog neemt ze actief deel aan het Joodse gemeenschapsleven in Asheville (USA) en haar laatste levensdagen woont ze dicht bij haar kinderen in Israël. Natuurlijk mag ook een korte bespreking van de in Sappemeer geboren Aletta Jacobs niet ontbreken. Via de weduwe van de Winsumer Nathan Albert de Vries voert ook deze weg terug naar Winsum. Daar verliest de synagoge door afname van het aantal Joodse inwoners begin dertiger jaren van twintigste zijn bestaansrecht als religieus centrum. Daarna zal de 'Moderne Winsumer Bestuurdersbond' in de voormalige synagoge een nieuwe, maatschappelijk betrokken koers inzetten.

Een nieuwe synagoge

Het hoogtepunt voor de Joods Winsumse gemeenschap ligt in het jaar 1889. Tien jaar na realisatie van de nieuwbouw van de synagoge aan de Schoolstraat. Als de oorspronkelijke plannen van het synagogebestuur voor dit nieuwbouwproject waren doorgegaan, was er ook een Joodse school en een badhuis gekomen. Daarvoor werd wel de grond aangekocht, maar er bleek uiteindelijk onvoldoende geld beschikbaar voor volledige uitvoering van de bouwplannen. Die worden daarom aangepast. Aan de oostzijde komt er nu een inpandige ruimte bij, die door een tussenwand gescheiden wordt van de heilige ruimte waar de gelovigen samenkomen. Die extra ruimte aan de voorzijde is ook bereikbaar via een kleine buitendeur aan de zuidkant van het gebouw. Zo komt men eerst bij een kleine mikwe (een heilig bad, gevuld met regenwater). Daarachter ligt een klein lokaaltje voor studie of anderszins. Tijdens de restauratie in 2009/2010 blijkt dat daar ook een kleine kacheldoorvoer heeft gezeten en op het zoldertje boven de studie- en mikwe-ruimte wordt de originele olielamp teruggevonden. De aangekochte grond voor badhuis en leslokaal blijft in eigendom van de Joodse Gemeente en wordt later verpacht als moestuin. 

Bij binnenkomst via de hoofdingang aan de westzijde (links op de afbeelding) komt men direct in de religieuze ruimte. Aan de noordzijde zit een eenvoudige houten trap die naar de vrouwengalerij voert. Daar kunnen de Joodse vrouwen gescheiden van de mannen deelnemen aan de dienst in de synagoge. De mannen worden zo niet afgeleid door vrouwelijke aanwezigheid en de vrouwen kunnen zo eventueel ook hun kinderen meenemen om ze voor te bereiden op een toekomstige religieus leven. Vrouwen in het vooroorlogse (overwegend orthodoxe) plattelands jodendom hebben bij de godsdienstoefening in de synagoge geen andere taak dan de opvoedkundige taak ten aanzien van hun kinderen. 'Joodse les' volgen de kinderen buiten de normale schooltijd om, maar waar dit in Winsum plaatsvond is niet met zekerheid te zeggen.

In het midden van de religieuze ruimte staat een biema, een verhoogd platvorm in de synagoge van waar wordt voorgelezen (en gezongen) uit de Tora. Er zullen eenvoudige houten banken langs de zijwanden hebben gestaan. De mannen zaten daar met hun ronde keppeltje op het hoofd (uit eerbied voor de allerhoogste) en hun gebedskleed om zich heen geslagen. De blik gericht op de Heilige Arke tegen de oostwand, de kast waarin de gebedsrollen worden bewaard. Als het donker was brandde er een olielamp.

meer over item 1879: klik hier